Nepnieuws werpt ons terug in de Middeleeuwen

Nepnieuws en kolder verzieken de sociale media. De laatste bieden sommigen een welkom platform voor het breed verspreiden van de wildste verzinsels. Waan en werkelijkheid lopen door elkaar en dat maakt het leven er niet overzichtelijker op. Het gevolg is verwarring en polarisering en ondermijning van de democratie. Vallen wij terug op de donkere voorwetenschappelijke middeleeuwen toen het leven vervuld was van dreiging en angst?

Aan het begin van de internetrevolutie las ik een ingezonden stuk in een serieus dagblad waarin iemand de aanleg van de Betuwelijn overbodig achtte omdat in de toekomst alle transport ‘over de elektronische snelweg’ (zo heette internet toen) zou gaan. Daarmee werd ik bevestigd in mijn vrees dat sommige mensen de virtuele wereld zouden kunnen verwarren met de echte, de stoffelijke wereld, net zoals ik sommige weerkundigen ervan verdenk hun weermodellen op hun computer aan te zien voor het echte weer, of sommige managers ervoor aanzie de cijfermatige managementinformatie waar zij op sturen, te houden voor een getrouwe afspiegeling van hoe het op de werkvloer is gesteld. En dus ook vergelijkbaar met de manier waarop beursanalisten aandelen en hun waarde verwarren met geld en omzet in de reële economie.

Maar inmiddels hebben de sociale media de afstand tussen beleving en werkelijkheid, nog aanzienlijk vergroot. Internet en de media in de breedste zin dragen hele en halve waarheden uit en bevestigen tal van vooroordelen die mensen angst aanjagen, schijntegenstellingen oproepen en politieke onrust teweegbrengen. Politiek extremisten en utopisten verwachten een heilstaat van rechtse of linkse signatuur die de hemel van weleer vervangt.

Onverhoeds zijn we het tijdperk binnengetreden van alternative facts, fake news (nepnieuws) en fact free politics (politieke nonsens), waarbij bizarre hun weg vinden naar de massa en hun manipulatieve werk doen. Zo zouden niet Moslims maar Joden op 11 september 2001 de aanslag op de Twin Towers hebben gepleegd om de verdenking op Moslims te vestigen en hen zo in een kwaad daglicht te stellen. Deze ‘nieuwsvoorziening’ werkt soms helaas buitengewoon goed, aangezien er genoeg goedgelovige volgers zijn die zulke ‘nepberichten’ viraal doen gaan, al dan niet verrijkt met hun eigen, onzinnige commentaar.

Zo ontstaan er twee parallelle werelden. De ene gebaseerd op verifieerbare feiten - Onder al die commentatoren in de serieuze, onafhankelijke pers heeft niemand redenen om de Joden aan te wijzen als aanslagplegers - de ander gebaseerd op ‘alternatieve feiten’. Vooral jongeren, die zoals bekend zeer actief zijn op de sociale media en die het onderscheid tussen serieuze en onbetrouwbare bronnen nog niet goed kennen, houden soms de grootst mogelijke onzin voor feiten. Zo zouden de Amerikanen in werkelijkheid nooit een mens op de maan hebben gebracht.

Een uiterst zorgelijke ontwikkeling is het wanneer democratisch gekozen politici bewust verwarring stichten met nepnieuws. Met hun onverantwoordelijke gedrag leggen zij de bijl aan de wortel van de democratische rechtsstaat. De Brexitteers in het Verenigd Koninkrijk wonnen in juni 2016 het referendum voor uittreding uit de Europese Unie dankzij een bedenkelijke campagne waarin onzinnige dingen werden beweerd ten nadele van de EU. Zo zou de EU ondermeer op het punt staan om Turkije als lid binnen te halen waardoor het VK overspoeld zou worden door Turkse migranten. Ook zou uittreding uit de EU voordelig zijn voor de Britse economie en zou het veel belastinggeld besparen.

De Amerikaanse president Donald Trump zette een wel heel bedenkelijke trend door tijdens zijn verkiezingscampagne in 2016, al twitterend, nieuws dat hem onwelgevallig was consequent te kwalificeren als fake news en er zijn eigen waarheid (alternative facts) tegenover te stellen. Het maakte voor hem geen verschil of dit nieuws al dan niet afkomstig was van serieuze media waar check en dubbelcheck onderdeel zijn van het journalistieke metier. De dag van zijn inauguratie was een dieptepunt toen hij zijn woordvoerder liet zeggen dat die dag de ‘biggest crowd ever in history’ in Washington op de been was, terwijl luchtfoto’s onmiskenbaar een groot verschil in opkomst lieten zien vergeleken met de grote menigte ter gelegenheid van president Barrack Obama’s inhuldiging vier jaar eerder.

Dit stuitende incident bleek een voorbode van de ‘unieke’ stijl van regeren van deze president en zijn entourage in het Witte Huis die voortdurend aantoonbare feiten ontkenden of verdraaiden. We waren hier getuige van een abjecte manier van communiceren tussen een gekozen politiek leider en het volk in een leidende Westerse democratie. Een absoluut dieptepunt. Waren wij alsnog in het futuristische ‘1984’ van George Orwell beland waar de Grote Leider met Newspeak de waarheid volledig op zijn kop en naar zijn hand zet om het volk te manipuleren? Zijn waarheid en feitelijkheid als richtsnoer van het denken en handelen tot in de hoogste politieke kring irrelevant geworden?

De Nobelprijswinnaar, econoom en columnist van de New York Times, Paul Krugman, schrijft op 11 september 2017 vol verontrusting in Conspiracies, Corruption and Climate: “De essentie is dat wij heden geregeerd worden door mensen die volstrekt vervreemd zijn, niet alleen maar van de gemeenschap van de wetenschap, maar zelfs van het wetenschappelijk idee – de notie - dat het objectief leveren van bewijs de weg is om de wereld te begrijpen. En deze moedwillige onwetendheid is buitengewoon beangstigend. Inderdaad, het zou zo maar kunnen eindigen in vernietiging van de beschaving”, aldus Krugman.

U zult misschien zeggen dat het hier over Amerika gaat en dat het er bij ons ‘gelukkig’ heel wat beschaafder – want wat is beschaving anders dan zindelijk denken? -  aan toe gaat. Maar vergis u niet in de mate waarin sociaal-culturele ontwikkelingen aan gene zijde van de Oceaan invloed uitoefenen op ons Europeanen. Europese, en meer in het bijzonder ook Nederlandse culturele, economische en wetenschappelijke elites halen nog altijd gretig hun inspiratie uit Amerikaanse voorbeelden. Bovendien cultiveren ook wij genoeg gekte en onzinnigheid op eigen bodem.

Je zou toch verwachten dat ons seculiere denken de betoverde belevingswereld van de Middeleeuwen allang had uitgewist. Maar nee, mythen en bijgeloof tieren weelderiger dan ooit en ondermijnen de moderne beschaving, gegrondvest op kennis, die wij ten koste van zoveel strijd tot stand hebben gebracht.