Onverwachte invalshoek en zeer interessante lectuur

Dit boek gaat, zo begint de inleiding, over ‘de grote bedreigingen en crises waaraan ons land en de wereld blootstaan.’ Dit stuurde mijn verwachtingen in de richting van klimaat en milieu. Er verschenen de laatste jaren veel publicaties waarin ‘het klimaat’ als het grootste probleem werd gezien en die daaraan verwante crises ontleedden: Jan Rotmans bijvoorbeeld ziet in ‘Omarm De Chaos’ de crisis als een kans: Wat kunnen ambtenaren (lokaal eerder dan in Den Haag) en bedrijven doen aan de huidige uitdagingen: energie, grondstoffen (circulariteit), voedsel, de herinrichting van Nederland, de financiële sector, de sociale en democratische transities? En wat kan JIJ doen?

Paul Schenderling pleit in ‘Er is leven na de groei’ voor ‘post-groei’, op de eerste plaats wat betreft spullen, maar ook in de mobiliteit, de bouw (biobased) en voedsel. We moeten toe naar publieke in plaats van commerciële platformen. En naar een deel-infrastructuur (bijvoorbeeld auto’s of gereedschap delen).

Maar de titel van Van Nederpelts boek is: Kunnen wij onze beschaving nog redden?’ Met andere woorden: Blijft onze westerse beschaving wel overeind in de huidige maatschappelijke turbulentie? Dit is een onverwachte invalshoek. In hoofdstuk 8 (p. 220) schetst hij hoe het Westen ‘door diepe dalen is gegaan om uiteindelijk toch de moderne rechtsstaten te verwezenlijken met hun democratische instituties en respect voor mensenrechten die we nu kennen'.

We kennen de zwarte bladzijden uit de westerse geschiedenis, maar het Westen heeft de wereld ook veel positiefs gebracht: wetenschap en techniek, welvaart en welzijn, individuele vrijheid en de rechtsstaat. Francis Fukuyama concludeerde zelfs  in ‘The end of History and the last Man ’(1991) dat ‘de liberale westerse orde’ geleidelijk aan in de hele wereld ingang zou vinden, met Amerika als boegbeeld. De ontwikkeling was als het ware ‘af’.

Was dat niet wat voorbarig, zo vraagt van Nederpelt zich af. Het westen is na de Koude Oorlog niet in staat gebleken de leiding op zich te nemen, en verloor zich in gewapende conflicten (Somalië, Koeweit, Irak, Libië, Syrië en Afghanistan). Zo is de wereld behalve onoverzichtelijk ook conflictueus geworden. Religie is een splijtzwam, en in sommige Islamitische landen is men de seculiere, democratische Westerse samenlevingen als een groot kwaad gaan beschouwen. We hebben ‘nine eleven’ gehad en China eist een steeds nadrukkelijker rol op. Autoritaire regimes zitten stevig in het zadel en ‘op het Afrikaanse continent blijven kleptocraten onverstoorbaar aan hun stoel kleven’.

In de overige hoofdstukken, die in willekeurige volgorde gelezen kunnen worden, ontleedt van Nederpelt andere bedreigingen van de westerse beschaving. Klimaatverandering heeft het veel bredere milieuvraagstuk zoals beschreven in de Grenzen aan de Groei van de Club van Rome, verdrongen. Maar voordat het klimaat een serieus probleem wordt, zullen we mogelijk te maken krijgen met uitputting van hulpbronnen, vervuiling en vergiftiging van ons leefmilieu, teloorgang van de biodiversiteit, misschien pandemieën, etc. De sociale omgeving is nog steeds ingericht op produceren en consumeren. 

Van Nederpelt plaatst in hoofdstuk 2 kritische noten bij de ‘klimaatobsessie’ (Ja, een obsessie: ‘De zeespiegelstijging zal zo’n vaart niet lopen …. bomen groeien sneller door het hogere koolzuurgehalte in de lucht ….. in nogal wat streken is een warmer klimaat welkom…….). We moeten het hoofd koel houden. Een te snelle omschakeling naar duurzame energie kan energietekorten veroorzaken. En we moeten kritisch blijven: Worden de bosbranden veroorzaakt door klimaatverandering? Of door bevolkingsgroei en uitdijende steden waardoor mensen in risicovolle gebieden zijn gaan wonen?

Zo zet hij aldoor vraagtekens bij standpunten die algemeen worden gedeeld. Het onderwerp 'gezinsplanning' wordt gewoon verzwegen, ‘terwijl een bevolkingsbeleid eigenlijk vereist is’. Er wordt gewaarschuwd tegen ‘het spook van de vergrijzing’, wat onnodig is, want voor tekorten aan werkkrachten hebben we een oplossing: arbeidsmigratie. De schrijver propageert het reguleren van de arbeidsmigratie en fiscale stimulering van kleine gezinnen.

Wat de schrijver vooral sterk bezighoudt, is dat de samenleving in de ban van ‘de markt’ is terechtgekomen. Karl Marx zou ons nu goede diensten kunnen bewijzen. Hij doorzag het mechanisme van toenemende ongelijkheid al vele jaren geleden, ook al is zijn revolutie op een fiasco uitgelopen. Overheden dienen het neoliberalisme te vervangen door een sociaalecologisch marktstelsel. Nutsvoorzieningen, huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs moeten niet langer aan marktwerking worden blootgesteld.

Titel van hoofdstuk 5 luidt: ‘Het boerenbedrijf en de vrije markt: een rampzalige combinatie’. Eerlijke concurrentie is in de landbouw onbestaanbaar, want er is geen ‘gelijk speelveld’. Toch worden de boeren gedwongen mee te doen aan de race om de laagste prijs, waarvan de  multinationals profiteren. Boeren in arme landen die geen subsidies ontvangen, worden van hun eigen markten gedrukt. Hij concludeert: ‘De landbouwprijzen moeten omhoog, dat is de kwestie’.

Het is beslist noodzakelijk dat de Europese politiek stelling neemt tegen de zogeheten vrije markt. De marktmacht van de boer moet worden vergroot door een strengere antikartelwetgeving voor de multinationals, door kortere lokale ketens en de oprichting van landbouwcoöperaties. Beperk handel tot een blok van landen zoals de EU, en laat dan de markt haar werk doen na invoering van een lagere belasting op duurzame producten.

In het hoofdstuk over ontwikkelingshulp bespreekt Van Nederpelt een interessante paradox: Waarom hebben de landen in Oost- en Zuid-Oost Azië een snelle ontwikkeling doorgemaakt en lukte dat in Afrikaanse landen alsmaar niet? Afrika is vooral een product van haar eigen verleden. Familiesolidariteit is van groot belang, het individu krijgt slechts beperkte speelruimte. Zulke oude samenlevingen geven hun cultuur zomaar niet op. De landbouw is nog hoofdzaak en men gebruikt daarvoor nog archaïsch gereedschap. De ouderen houden de touwtjes stevig in handen. Familiesolidariteit leidt vaak tot familieparasitisme. Sparen en investeren zijn onmogelijk, een toestand van ’shared poverty’ is het resultaat. ‘Wie iets heeft, geeft iets’ geldt ook voor politici, die overheidsmiddelen gebruiken als was het privé- eigendom.

Samenlevingen in Oost- en Zuid-Oost Azië hebben minder drempels voor ontwikkeling. Ze kennen van oudsher een schriftelijke traditie, een sterk centraal gezag, een geldeconomie, een technologie op hoog niveau, gespecialiseerde stedelijke functies en kunsten en ambachten. Het lijkt er zelfs op dat het meer autoritaire en collectivistische Aziatische systeem efficiënter is dan het democratische, individualistische Euro-Amerikaanse systeem.

De schrijver kraakt enkele harde noten over het ontwikkelingsbeleid. Hij spreekt uit ervaring, en dat levert boeiende uitweidingen op. Veel hulp geven aan slecht bestuurde landen werkt averechts. De economische ontwikkeling moet voorop staan. Leid mensen op tot vaklieden en geef daarvoor op basisscholen al vakonderwijs. Er zijn ook dringend publieke en private investeringen nodig in economische sectoren met groeiperspectief, ook in diensten zoals toerisme. Microkredieten helpen mensen in de informele sector.

De behandeling van de thema’s in de diverse hoofdstukken levert zeer interessante lectuur op, maar het grote thema van de bedreiging van de westerse beschaving raakt al doende wat op  de achtergrond. Van Nederpelt stelt voor het leidende groeiparadigma te vervangen door een nieuw wervend paradigma van ‘duurzame bestaanszekerheid’. Voorwaarde is wel dat we wettelijk regelen dat niet alleen bestuur en kapitaal deelgenoten in bedrijven zijn, maar ook werknemers en de samenleving zelf (zoals ook Hickel en Schenderling en Rotmans bepleiten): Een sociale economie als tegenhanger van de kapitalistische economie.

In de epiloog formuleert de schrijver ‘toekomstbestendige bestaanszekerheid’ als overkoepelende oplossing, met als agenda economische en ecologische duurzaamheid (Hoe gaan we om met de Aarde?); sociale duurzaamheid (Hoe gaan we als mensen met elkaar om?); democratische duurzaamheid (de overheid neemt weer een sturende rol als tegenwicht tegen de krachten van de vrije markt, waarbij de opbouwende kracht van de burgersamenleving wordt benut).

En tenslotte: duurzame internationale veiligheid en stabiliteit: Hoe scheppen wij een wereldorde waarin de voorgaande drie uitgangspunten worden gerespecteerd? Een uitgebreid netwerk van sterke internationale samenwerkingsverbanden is onmisbaar. De EU zou vaker uit de schaduw van de VS moeten treden. De VN en de EU zouden een meer vooraanstaande rol in de wereld moeten spelen.

Voor deze agenda zouden we meer en beter gebruik moeten maken van sociaalwetenschappelijke kennis, en we zouden onszelf moeten aanleren ons op de langere termijn te richten en vraagstukken volledig en in samenhang te bestuderen. Dat laatste, daar heeft Van Nederpelt een goede en interessante aanzet toe gegeven. HOE we dit alles in het huidige tijdsgewricht en met de huidige EU in het achterhoofd zouden kunnen uitdragen naar de rest van de wereld …… dat is aan ieder van ons.

Greet Goverde, Nijmegen