Waarheidsliefde en vertrouwen

In onze Westerse cultuur zijn waarheidsliefde en vertrouwen belangrijke deugden, maar ik ben bang dat zij ernstig aan devaluatie onderhevig zijn. Als afspraken, beloften of getuigenissen niets meer waard zijn, worden de menselijke en maatschappelijke verhoudingen moeilijk, onaangenaam en zelfs conflictueus. We moeten erop kunnen vertrouwen dat onze medemensen de waarheid spreken, eerlijk zijn en hun beloftes nakomen.

Amerika had een president die aan de lopende band leugens vertelde. Hij deed dat ook al in de aanloop naar de presidentsverkiezingen, maar dat heeft de helft van de kiezers er niet van weerhouden op hem te stemmen. Dit is opmerkelijk want eerlijkheid en waarheidsliefde vormen belangrijke waarden in de Westerse cultuur. Ze worden kinderen met de paplepel ingegoten. Een leugentje om bestwil – daar zijn vooral kinderen erg bedreven in - wordt wel vergeven, maar daar ligt tegelijk de grens. Kunnen we hieruit concluderen dat eerlijkheid en waarheidsliefde in Amerika niet langer die hoge waardering genieten van weleer? En als het een groot deel van het Amerikaanse volk niets uitmaakt of hun president een leugenaar is of niet, wat zegt dat over Amerika en over het morele gehalte van het land?

Voor de goede orde: We hebben het hier niet over leugentjes om bestwil die bijna onvermijdelijk zijn wanneer een politicus kritiek over zich heen krijgt of wanneer deze zich uit een netelige situatie wil redden. Dat hoort bij het politieke bedrijf. Waar ik het wel over heb zijn leugens als vast bestanddeel van de politiek om de zaken anders voor te stellen dan in werkelijkheid. Dat is het handelsmerk van dictators. Die liegen en bedriegen en houden bovendien negatieve gebeurtenissen uit de media. Alles met het doel de bevolking te misleiden. Net als in het boek 1984 van George Orwell keert de Grote Leider de betekenis van begrippen om. Het Ministerie van Waarheid doet niet anders dan haar eigen waarheid creëren en noemt oorlog ‘vrede’. In Noord-Korea wordt de bevolking voorgehouden dat ze in een paradijs leeft dat van buitenaf wordt bedreigd. Ik hoef niet uit te leggen dat Noord-Koreanen in werkelijkheid eerder in een hel leven, in een absolute dictatuur met schaarste aan de meest noodzakelijke dingen, waaronder voedsel.

Ook in landen met autoritair leiderschap zoals Rusland wordt de bevolking stelselmatig misleid via de media die de politieke machthebbers als spreekbuis gebruiken. Het voorbeeld van Donald Trump toont aan, en dat is voor mij nieuw, dat ook democratieën, stabiele Westerse landen met een lange democratische traditie, gevoelig zijn voor leugenachtige boodschappen. Het idee van de Brexit, de breuk van het Verenigd Koninkrijk met de Europese Unie, zou niet zoveel steun van de bevolking hebben gekregen als niet de Britse bevolking jarenlang willens en wetens door de media en de politiek was gehersenspoeld met leugenachtige beweringen over het politieke bedrijf in Brussel. Niets was te gek. Fabeltjes gingen er bij het Britse publiek in als koek.

Nigel Farage, leider van de Britse nationalisten blonk hier in uit maar ook Boris Johnson, jarenlang verslaggever in Brussel voor de Britse sensatiepers, kon er wat van. Geconfronteerd in een interview met belachelijke uitspraken in destijds door hem geschreven krantenartikelen, gaf hij min of meer toe dat zijn beweringen nergens op sloegen - het broodje aap verhaal over de Europese richtlijn over rechte komkommers was er één van - maar hij bleek daar geen enkele moeite mee te hebben. Zijn uitgever vroeg hem immers smeuïge verhalen uit Brussel vertellen zodat de krant goed werd verkocht. De man liet zich hier kennen als een amoreel persoon en dat is een slechte eigenschap voor een politicus. Tegenwoordig heeft deze vorm van volksverlakkerij, een prachtig ouderwets woord, een naam, namelijk fake news.

Hoe hoog staat waarheidsliefde in onze Westerse cultuur eigenlijk nog aangeschreven? Ik ben bang dat deze deugd ernstig onderhevig is aan devaluatie. Mijn voorbeelden van Trump en Johnson laten dit zien, maar ik denk ook aan meer alledaagse situaties waarin iemand uit is op het eigen voordeel, zoals bij verzekeringsfraude of belastingfraude. Of aan meer banale zaken, aan omgangsvormen. Misschien voltrekt zich hier een cultuuromslag, aangedreven door de sociale media. Hier kun je er van alles op los fantaseren en jezelf net zo groot maken als Einstein of Bill Gates. Internetfraude is inmiddels een plaag, een ernstig maatschappelijk vraagstuk, een veelkoppig monster.

Het is erg prettig als iedereen zich houdt aan de simpele regel ‘afspraak-is-afspraak’. We moeten erop kunnen vertrouwen dat onze medemensen de waarheid spreken, eerlijk zijn en hun beloften nakomen. Waarheidsliefde, dat is precies het goede woord, houdt de onderlinge relaties goed en is onmisbaar voor het onderlinge vertrouwen. Wij hebben niet voor niets allerlei uitdrukkingen en gezegden die verwijzen naar eerlijkheid en waarheid: ‘Al is een leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel’, ‘eerlijk duurt het langst’, of ‘belofte maakt schuld’. Dit geeft aan dat wij aan deze deugden een groot belang hechten. Als waarheidsliefde verloren gaat, dan zijn afspraken of getuigenissen niets meer waard en worden de menselijke verhoudingen moeilijk, onaangenaam en zelfs conflictueus. Sterker nog: Zonder waarheidsliefde is er geen vertrouwen en dit leidt als uiterste consequentie tot het disfunctioneren van onze samenleving. Immers veel vaker dan je denkt vormt vertrouwen de basis van de omgang. Zelfbediening zou onbestaanbaar zijn, maar ook het uitwisselen van huissleutels door buren, of het uitlenen van spullen of geld aan vrienden.